Şiirlerde Nâtavân mahlasıyla bilinen Hûrşid Bânu Nâtavân, 15 Ağustos 1830 tarihinde Azerbaycan, Şuşa’da dünyaya geldi. Babası Mehdikulu Han, dedesi İbrahim Halîl Cavanşir ve annesi Gence hanlarından Uğurlu Beyin kızı Bedircehan Hanım olan Hûrşid Bânu halk arasında Han Kızı olarak bilinmektedir. Dürr-i Yektân adıyla da anılmış olan Nâtavân, henüz on üç yaşındayken babasının hayatını kaybetmesi üzerine Karabağ Hanlığı’nın tek mirasçısı olduğu için babasının makamına geçmek durumunda kalmıştır. Bir devlet kadını olan Nâtavân’ın şair kimliği dışında ressam ve nakkaş kimliği de ön plandadır. Nitekim, Nâtavân’ın ailesinde de birçok şair vardır. Halk arasında şairlerle de oldukça yakın iletişimler kuran Hûrşid Bânu, bir grup şairin edebî bir meclis kurmak istemeleri ve Bânu’dan yardım talebinde bulunmaları karşısında Hûrşid Bânu, Meclis-i Üns’ü kurar. Birçok önemli şairi bir araya getiren bu meclisin ise öncülüğü kendisi üstlenir. Saray eğitimi almış olan Nâtavân; küçük yaşlarda Farsça ve Arapça öğrenmiştir. Genel kültür ve edebiyatta da derin bir bilgiye sahip olan Nâtavân devlet kadını olarak halkını en iyi şekilde temsil etmeye özen göstermiştir. 1858-1860 dolaylarında ünlü Fransız yazar Alexandre Dumas’yı sarayda konuk eder. Dumas, Nâtavân ile satranç oynamak ister. Özel misafiri kırmak istemeyen Nâtavân Dumas ile oyuna başlar. Oyun sonunda Nâtavân’ın Dumas’yı mat etmesi karşısında ünlü yazar oldukça etkilenir ve Nâtavân’a fildişi bir satranç takımı hediye eder. Karşılığında kendisi de Dumas’a kendisinin işlemiş olduğu arkalık ve iki tane de para kesesi hediye eder.
Özel hayatında ise Hûrşid Bânu, iki kişiyle evlenmiş ve birçok evlat sahibi olmuştur. Birinci evliliğini vatanı için bir anlaşma üzere yapmıştır. O zamanlar Çar Rusya’nın Azerbaycan topraklarını işgal etmesi üzerine Hûrşid Bânu Karabağ topraklarını koruyabilmek için annesi Bedircehan Hanım ile Tiflis’e gider ve durumu generalle konuşur. General bu durumu çözebilmenin tek yolunun Nâtavân’ın, generalin özel yaveri olan Hasay Han Usmiyev ile evlenmesi olacağını söyler. Böylece Nâtavân, Hasay Han Usmiyev ile nikahlanır ve bu evlilikten Mehdikulu ile Hanbike adında iki çocuğu olur. Evlilikleri boyunca Tiflis, Şuşa ve Dağıstan’da yaşamışlardır fakat Bânu güçten düşmüş ve memleketine dönmek istemiştir. Hasay Han ise Şeyh Şamil ile gizli bir iletişimi olduğu gerekçesiyle Voronej’e sürülmüştür. Hasay Han Usmiyev, Voronej’de intihar etmiştir.
İkinci evliliği ise Şuşa esnaflarından Seyyid Hüseyin ile olur. Bu duruma birinci evliliğinden olan oğlu Mehdikulu itiraz eder ve annesine yüz çevirir. Bânu’nun bu evlilikten de birkaç çocuğu olur, aralarından Mir Abbâs 17 yaşındayken vefat eder. Hayatı boyunca çeşitli zorluklarla mücadele eden Hûrşid Bânu Nâtavân, evlat kaybını ve aşk acısını şiirlerine yansıtmıştır.
‘’Yanar canım, oğul, daim senin nari-ferağında
Nece pervaneler her dem yanar şemin ayağında
Güli ruyin hevasile çıhar eflake efganım
Odur bülbül nevası gül feragü iştiyagında’’
Hayatını büyük bir direniş ve yürekle yaşamış olan Hûrşid Bânu Nâtavân; sanatkârlığı, ilmi donanımı ve cesaretiyle tarihte önemli bir kişilik olmuş, 2 Ekim 1897 tarihinde Şuşa’da hayata gözlerini yummuştur.
Gazel
Yıkıp bu gönlüm evin eyleyip viran getme
Yokumdu tab û tavan firkate cavan getme
Feda olum sene men, senden ayrıla bilmem
Yakin firakın eder kaddimi keman getme
Seninle rûşen idi kalbim ey gözüm nuru
Güman ki teng ola canıma bu cihan getme
Boyun belasın alım serv tek yıkılma oğul
Doyunca görmemişem getme bir zaman getme
Çıkaydı kâş gözüm görmeyeydi hicrânın
Ölünce bil ederem nâle vü figân getme
Sabahe dek oturup çekmişem cefalarını
Boyum beraberisen indi elaman getme
Yakin el çekecek dûst u âşinâlardan
Divâne tek düşecek çöllere anan getme
Seninle kim açılıp kalbimin şükûfeleri
Mürüvvet eyle azizim edip hazan getme
Di yumma gözlerini koy görüm doyunca bari
Gözümde cârî edip eşk hem revan getme
Terahhum eyle mene derd ü mihnetim çokdur
Koyub bu hicr-i bela içre Nâtavân getme
